เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา

‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํฯ เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วินยนิทาเน อารภิตพฺเพ เวรญฺชกณฺฑสฺส อารมฺโภ กิมตฺโถติ เจ? วุจฺจเต – มูลโต ปภุติ วินยนิทานํ ทสฺเสตุํฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปฐมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺตนฺติ, เวสาลิย’’นฺติ วจเนน วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติฯ กสฺมา? กตฺถ ปญฺญตฺตนฺติ หิ นิทานปุจฺฉาฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ปฐมสฺส ปาราชิกสฺส กิํนิทาน’’นฺติ ปุจฺฉิเต สาธารณมหานิทานวิสฺสชฺชนํ อยุตฺตํ วิยาติ? นายุตฺตํ, สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ ปาเฏกฺกํ นิทานสฺส ปุฏฺฐตฺตา ตสฺส วิสฺสชฺเชตพฺพตฺตา จ สพฺพสาธารณมหานิทานํ ปฐมมาหฯ เอกนฺเตน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนกฺกเมน ปาราชิกาทีนิ สงฺคหํ อาโรปิตานิฯ กถํ อาโรปิตานีติ เจ? อายสฺมตา มหากสฺสเปน อนุกฺกเมน สพฺโพปิ วินโย ปุจฺฉิโต, ปุฏฺเฐน จ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน ยถาสมฺภวํ นิรนฺตรํ วิสฺสชฺชิตเมวฯ อปุจฺฉิตานิปิ วินีตวตฺถุอาทีนิ ยุชฺชมานานิ วตฺถูนิ อนฺโตกตฺวา วิสฺสชฺชนกฺกเมเนว คณสชฺฌายมกํสูติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญถา เวรญฺชกณฺฑํ ปฐมปาราชิกสฺเสว นิทานนฺติ วา อนธิการิกํ วา นิปฺปโยชนํ วา ปาเฏกฺกํ สิกฺขาปทนิทานปุจฺฉานนฺตรํ ตเทว วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ วา อาปชฺชติ, ตสฺมา อาทิโต ปภุติ วินยนิทานํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

อิทานิ นิทานภณเน ปโยชนํ วกฺขาม – วินยสฺสอาณาเทสนตฺตา ภควโต ตาว อาณารหภาวทีปนํ , อาณาภูตสฺส จ วินยสฺส อนญฺญวิสยภาวทีปนํ, อาณาย ฐิตานํ สาวกานํ มหานุภาวทีปนญฺจาติ ติวิธมสฺส ปโยชนํฯ

กถํ? อาณาสาสนารโห หิ ภควา ปหีนกิเลสตฺตา, อธิคตคุณวิเสสตฺตา, โลกเชฏฺฐเสฏฺฐตฺตา, ตาทิภาวปฺปตฺตตฺตา จ, อรสรูปตาทีหิ อฏฺฐหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกมฺปนโต ภควโต ตาทิภาวปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, อฏฺฐนฺนมฺปิ เตสํ อกฺโกสวตฺถูนํ อตฺตนิ สมฺภวปริยายทีปนปาฬิยา ปหีนกิเลสตา เวทิตพฺพา ฯ จตุนฺนํ ฌานานํ ติสฺสนฺนญฺจ วิชฺชานํ อธิคมปริทีปเนน อธิคตคุณวิเสสตา เวทิตพฺพาฯ ‘‘นาหํ ตํ พฺราหฺมณ ปสฺสามิ สเทวเก…เป.… มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺยา’’ติ จ ‘‘เชฏฺโฐ เสฏฺโฐ โลกสฺสา’’ติ จ วจเนน เชฏฺฐเสฏฺฐตา เวทิตพฺพา, อิทญฺจ ภควโต อาณารหภาวทีปนปฺปโยชนํฯ ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺต, อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺต, ตถาคโตว ตตฺถ กาลํ ชานิสฺสตี’’ติ วจนํ อนญฺญวิสยภาวทีปนํฯ ‘‘สาธาหํ, ภนฺเต, ปถวิํ ปริวตฺเตยฺย’’นฺติ จ ‘‘เอกาหํ, ภนฺเต, ปาณิํ อภินิมฺมินิสฺสามี’’ติ จ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, สพฺโพ ภิกฺขุสงฺโฆ อุตฺตรกุรุํ ปิณฺฑาย คจฺเฉยฺยา’’ติ จ อิเมหิ เถรสฺส ตีหิ สีหนาเทหิ อาณาย ฐิตานํ สาวกานํ มหานุภาวตาทีปนํ เวทิตพฺพํฯ สาวตฺถิยาทีสุ อวิหริตฺวา กิมตฺถํ ภควา เวรญฺชายเมว ตทา วิหาสีติ เจ? นเฬรุยกฺขสฺส ปีติสญฺชนนตฺถํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภิกฺขาวเสน อกิลมนตฺถํ, เวรญฺชพฺราหฺมณสฺส ปสาทสญฺชนนตฺถํ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อานุภาวทีปนฏฺฐานภูตตฺตา, สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วินยปญฺญตฺติยาจนเหตุภูตปริวิตกฺกนฏฺฐานภูตตฺตา จฯ เตสุ ปจฺฉิมํ พลวการณํ, เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เตน สมเยนาติ เยน กาเลน อายสฺมโต…เป.… เตน กาเลนา’’ติฯ ปุริเมสุ จตูสุ อสงฺคหการเณสุ ปฐเมน ภควา เมตฺตาภาวนาทินา อมนุสฺสานํ จิตฺตสํรกฺขเณน ภิกฺขูนํ อาทรํ ชเนติฯ ทุติเยน ปริสาวจเรน ภิกฺขุนา เอวํ ปริสา สงฺคเหตพฺพา, เอวํ อปฺปิจฺเฉน สนฺตุฏฺเฐน จ ภวิตพฺพนฺติ วา ทสฺเสติฯ ตติเยน ปจฺจเย นิรเปกฺเขน กุลานุคฺคโห กาตพฺโพติฯ จตุตฺเถน เอวํ มหานุภาเวนาปิ ปจฺจยตฺถํ น โลลุปฺปํ กาตพฺพํ, เกวลํ ปรทตฺตุปชีวินา ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘เตนาติอาทิปาฐสฺส…เป.… วินยสฺสตฺถวณฺณน’’นฺติ วจนโต อญฺโญ เตนาติอาทิปาโฐ, อญฺโญ วินโย อาปชฺชติฯ

‘‘เตนาติอาทิปาฐมฺหา, โก อญฺโญ วินโย อิธ;

ตสฺสตฺถํ ทสฺสยนฺโตว, กเร วินยวณฺณน’’นฺติฯ –

เจ? นนุ วุตฺตํ ปุพฺเพว ‘‘อิทญฺหิ พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตี’’ติอาทิ, ตสฺมา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตสฺส เตนาติอาทิปาฐสฺส อตฺถํ นานปฺปการโต ทสฺสยนฺโต กริสฺสามิ วินยสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนภูตสฺส อตฺถวณฺณนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยทิ เอวํ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอวมาทิวจนปฏิมณฺฑิตนิทานํ วินยปิฏกํ เกน ธาริต’’นฺติอาทิวจนํ วิรุชฺฌติ ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทิวจนสฺส วินยปิฏกปริยาปนฺนภาวทีปนโตติ เจ? น, อญฺญตฺเถปิ ตพฺโพหารสิทฺธิโต ‘‘นานาวิธภิตฺติกมฺมปฏิมณฺฑิตวสโน ปุริโส’’ติอาทีสุ วิยฯ วินยสฺสาทิภาเวน สงฺคีติการเกหิ อนุญฺญาตตฺตา วินยปริยาปนฺนตาปิ ยุชฺชติ ตสฺส วจนสฺสฯ เอตฺถาห – ยถา สุตฺตนฺเต ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ จ, อภิธมฺเม จ ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติ อนิยมโต วุตฺตํ, ตถา อวตฺวา อิธ ‘‘เตน สมเยนา’’ติ ปฐมํ ตํนิทฺเทโสว กสฺมา วุตฺโตติ? วุจฺจเต – ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมยสฺส, ยสฺส วา สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุภูตสฺส สมยสฺส เหตุ ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺส จ สมยสฺส อตีตสฺส เตสํ สงฺคีติการกานํ วสีนํ สุวิทิตตฺตาฯ กถํ? ‘‘เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา เต อุชฺฌายนฺตี’’ติอาทิวจนโต, ‘‘อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุ’’นฺติ จ ‘‘อถ โข ภควา เอตสฺมิํ นิทาเน สนฺนิปาตาเปตฺวา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขูนํ ตทนุจฺฉวิกํ ตทนุ…เป.… ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจ สงฺฆสุฏฺฐุตายา’’ติ จ ‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ จ ขนฺธเกสุ จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺช’’นฺติอาทิวินยกฺกมสฺส วจนโต โย โส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย, ตสฺส ตสฺส วินยกฺกมสฺส โส ปญฺญตฺติสมโย จ สุวิทิโต เตสํ ปญฺจสตานํ ธมฺมธรานํ ภิกฺขูนํ, นายํ นโย สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ สมฺภวติฯ ตสฺมา สุวิทิตตฺตา เตน สมเยน เหตุภูเตน วิหรตีติ วิหรติปเทน เอกสมฺพนฺธตฺตา จ ปฐมํ ยํนิทฺเทสาทิโน อสมฺภวโต จ วินยปิฏเก ตํนิทฺเทโสว ปฐมํ วุตฺโตฯ กถํ? เอตฺถ ‘‘เยน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วา ‘‘เยน โข ปน สมเยน เวสาลี…เป.… โหตี’’ติ วา อสมฺภวโต ยํนิทฺเทเสน อวตฺวา ตํนิทฺเทสสฺเสว สมฺภวโต ‘‘เตน โข ปน สมเยน…เป.… กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วุตฺตนฺติ, เกวลํ สุวิทิตตฺตา วาฯ อนิยมนิทฺเทสวจนนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ยถาวุตฺตนเยน นิยมนิทฺเทสวจนเมเวตํ ตํนิทฺเทสตฺตา, ตถาปิ สมฺปติกาลวเสน ตทิตเรสํ ภิกฺขูนํ อวิทิตตฺตา ‘‘อนิยมนิทฺเทสวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อยญฺหิ สพฺพสฺมิมฺปิ วินเย ยุตฺตี’’ติ, ตํ ตพฺพหุเลน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยทิ สพฺพํ เตนาติ ปทํ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ภเวยฺย, เตน หิ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทนฺติ เอตฺถ อิทมฺปิ ปุพฺเพ สิทฺธตฺถํ เตนาติ ปทํ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ภเวยฺยฯ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลายํ วิหรตี’’ติอาทีสุ วุตฺตํ เตนาติ ปทญฺจ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ภเวยฺย, น จ โหติ, ตสฺมา เยสํ เตน ตํนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺฐตฺโถ อวิทิโต, เตสํ วเสนาห ‘‘อนิยมนิทฺเทสวจนเมต’’นฺติฯ อถ วา ตโต ปฐมํ ตทตฺถาทสฺสนโต ปจฺฉาปิ ตํสมฺพนฺเธน ยํนิทฺเทสทสฺสนโต จ ‘‘อนิยมนิทฺเทสวจนเมต’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา ปุพฺพณฺหาทีสุ อยํ นามาติ อนิยเมตฺวา กาลปริทีปนสฺส สมยสทฺทสฺส อุปปทภาเวนปิ เอวํ วตฺตุมรหติ ‘‘ยทิทํ อนิยมนิทฺเทสวจน’’นฺติฯ อถ วา ‘‘เตนา’’ติ วุตฺเต เตน ฆเฏน ปเฏนาติ สพฺพตฺถปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ นิยมํ กโรติ ‘‘สมเยนา’’ติฯ เกน ปน สมเยน? ปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธน สาริปุตฺตสฺส ปริวิตกฺกสมเยนฯ เอตฺถาห – วิตกฺกสมโย เจ อิธาธิปฺเปโต, ‘‘ปรโต อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติฯ โย หิ โส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุพฺพิญฺเญยฺโย, เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จา’’ติอาทิวจนํ วิรุชฺฌตีติ? น, พาหุลฺเลน วุตฺตตฺตาฯ สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ วิย อวตฺวา อิธ วินยปิฏเก กรณวจเนน กสฺมา นิทฺเทโสติ หิ โจทนาฯ ตสฺมา ตสฺสา วิสฺสชฺชเน พาหุลฺเลน กรณวจนปฺปโยชนํ วตฺตุกาโม อาจริโย อาห ‘‘โย โส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย’’ติอาทิฯ น สมฺปติ วุจฺจมานสฺเสว กรณวจนสฺส ปโยชนํ วตฺตุกาโม, อิมสฺส ปน เหตุอตฺโถว สมฺภวติ, น กรณตฺโถ, ตสฺมา อาห ‘‘อปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธนา’’ติอาทิฯ สมยญฺจาติ อาคมนปจฺจยสมวายํ ตทนุรูปกาลญฺจ อุปาทายาติ อตฺโถฯ ปจฺจยสามคฺคิญฺจ อาคมนกาลญฺจ ลภิตฺวา ชานิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถาห – ยถา ‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ สมโย จา’’ติ เอตฺถ ขณสมยานํ เอโก อตฺโถ, ตถา กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติ กาลสมยานํ เอโก อตฺโถ สิยา, อปิจ อาคมนปจฺจยสมวาโย เจตฺถ สมโย กาลสฺสาปิ อาคมนปจฺจยตฺตา สมยคฺคหเณเนว โส คหิโตติ วิสุํ กาโล กิมตฺถํ คหิโตติ จ? วุจฺจเต – อปฺเปว นาม สฺเวปีติ กาลสฺส ปฐมํ นิยมิตตฺตา น สมโย กาลตฺโถ ฯ ตสฺมิํ สฺเวติ นิยมิตกาเล อิตเรสํ อาคมนปจฺจยานํ สมวายํ ปฏิจฺจ อุปสงฺกเมยฺยาม ยถานิยมิตกาเลปิ ปุพฺพณฺหาทิปฺปเภทํ ยถาวุตฺตสมวายานุรูปํ กาลญฺจ อุปาทายาติ สฺเวติ ปริจฺฉินฺนทิวเส ปุพฺพณฺหาทิกาลนิยตภาวํ ทสฺเสติ, ตสฺมา กาลสมยานํ น เอกตฺถตฺตา กาลสฺส วิสุํ คหณมฺปิ สาตฺถกนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ขเณ ขเณ ตฺวํ ภิกฺขุ ชายสิ จ ชียสิ จ มียสิ เจติ ภิกฺขุนิยา สนฺติเก อภิกฺขณํ คจฺฉตีติ (ปาจิ. 198) จ ขเณ ขเณ ภาสติ สตฺถุสาสนนฺติ จ ขณสทฺโท อเนกตฺโถ, ตถา สมยสทฺโท จ, ตสฺมา เอกเมเกน นิยเมนฺโต ‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จา’’ติ อาหฯ ขณสมยานํ อตฺโถ เอกตฺโถ ยุชฺชติ ขโณ โอกาสลาโภ, อฏฺฐกฺขณวชฺชิโต นวโม ขโณติ อตฺโถฯ อตฺตโน อตฺตโน อุจฺเฉทาทโย ทิฏฺฐิคตสงฺขาเต สมเย เอตฺถ ปวทนฺตีติ สมยปฺปวาทโกฯ สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรุรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ตินฺทุกาจีรํฯ เอกสาลเกติ เอโก สาลรุกฺโขฯ ‘‘กุฏิกา’’ติปิ วทนฺติฯ อตฺถาภิสมยาติ อตฺตโน หิตปฏิลาภาฯ ธีโรติ จ ปณฺฑิโต วุจฺจติ, นาญฺโญฯ สมฺมา มานาภิสมยาติ สุฏฺฐุ มานสฺส ปหาเนน, สมุจฺเฉทวเสน สุฏฺฐุ มานปฺปหาเนนาติ อตฺโถฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐติอาทีสุ ‘‘จตุนฺนํ สจฺจานํ จตูหิ อากาเรหิ ปฏิเวโธ’’ติอาทีสุ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส ทุกฺขาการตายฏฺโฐฯ สงฺขตฏฺโฐ การณุปฺปตฺติอตฺโถ, ทุกฺขาย เวทนาย สนฺตาปฏฺโฐฯ สุขาย เวทนาย วิปริณามฏฺโฐฯ ปีฬนฏฺฐาทิโกว อภิสมยฏฺโฐติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ คพฺโภกฺกนฺติสมโยติอาทีสุปิ ปถวีกมฺปนอาโลกปาตุภาวาทีหิ เทวมนุสฺเสสุ ปากโฏฯ ทุกฺกรการิกสมโยปิ กาโฬ สมโณ โคตโม น กาโฬติอาทินา ปากโฏฯ สตฺตสตฺตาหานิ จ อญฺญานิ จ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโยฯ

อจฺจนฺตเมว ตํ สมยนฺติ อารมฺภโต ปฏฺฐาย ยาว ปตฺตสนฺนิฏฺฐานา, ตาว อจฺจนฺตสมฺปโยเคน ตสฺมิํ สมเยฯ กรุณาวิหาเรน วิหาสีติ กรุณากิจฺจวิหาเรน ตสฺมิํ สมเย วิหาสีติ อตฺโถฯ ตํ สมยญฺหิ กรุณากิจฺจสมยํฯ

ญาณกิจฺจํ กรุณากิจฺจนฺติ ทฺเว ภควโต กิจฺจานิ, อภิสมฺโพธิ ญาณกิจฺจํ, มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา เวเนยฺยสตฺตาวโลกนํ กตฺวา ตทนุรูปกรณํ กรุณากิจฺจํฯ ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณีย’’นฺติ (ม. นิ. 1.273; อุทา. 12, 28) หิ วุตฺตํ, ตํ ภควาปิ กโรติเยวฯ อถ วา อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ อาทิสมาโยคญฺจฯ ตตฺถ กรุณากิจฺจํ วิหารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กรุณาวิหาเรน วิหาสี’’ติ อาหฯ อธิกรณญฺหิ กาลตฺโถติ เอตฺถ หิ-กาโร การณตฺโถฯ ตตฺถ หิ อภิธมฺเม กาลสมูหขณสมวายเหตุสงฺขาตวเสน ปญฺจวิโธ สมยฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ กาลสมูหฏฺโฐ สมโย กถํ อธิกรณํ โหติ? อธิกรณมุปฺปตฺติฏฺฐานํ ปุพฺพณฺเห ชาโตติ ยถา, เอวํ กาลฏฺโฐ สมยสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ กถํ ราสฏฺโฐ? ยวราสิมฺหิ ชาโตติ ยถาฯ ตสฺมา ยสฺมิํ กาเล ปุญฺเช วา จิตฺตํ สมุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ กาเล ปุญฺเช วา ผสฺสาทโย อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อธิกรณญฺหีติ เอตฺถ อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺฐํ อธิกรณํ กาลฏฺโฐ สมูหฏฺโฐ จ โหติ, ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติ วุตฺตํ อธิกรณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทานิ ภาเวนภาวลกฺขณญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ วุตฺตาน’’มิจฺจาทิมาหฯ ตตฺถ อภิธมฺเม วุตฺตานํ ภาโว นาม กินฺติ? อุปฺปตฺติ วิชฺชมานตา, สา เตสํ ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ, สา ปน สมยสฺส ภาเวน ภาโว ลกฺขียติ ญายติ, ตสฺมา ตตฺถ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโตติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ ขโณ นาม อฏฺฐกฺขณวินิมุตฺโต นวโม ขโณ, ตสฺมิํ สติ อุปฺปชฺชติฯ สมวาโย นาม จกฺขุนฺทฺริยาทิการณสามคฺคี, ตสฺมิํ สติ อุปฺปชฺชติฯ เหตุ นาม รูปาทิอารมฺมณํฯ ตสฺมา ตสฺมิํ ขณการณสมวายเหตุมฺหิ สติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ภาโว วิชฺชมานตา โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ เอตฺถ อตฺถทฺวยเมกสฺส สมฺภวตีติ อิธ วินเย วุตฺตสฺส สมยสทฺทสฺส กตฺตุกรณตฺเถ ตติยา เหตุมฺหิ จ อิตฺยุตฺตตฺตาฯ โส ทุพฺพิญฺเญยฺโยติ ‘‘ตถาคโตว ตตฺถ กาลํ ชานิสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ เตน สมเยนาติ ตสฺส สมยสฺส การณา ‘‘อนฺเนน วสติ วิชฺชาย วสตี’’ติ ยถา, อนฺนํ วา วิชฺชํ วา ลภามีติ ตทตฺถํ วสตีตฺยตฺโถฯ เอวํ ‘‘เตน สมเยน วิหรตี’’ติ วุตฺเต เหตฺวตฺเถ ตติยา ทฏฺฐพฺพา, ตสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สมยญฺจ วีติกฺกมญฺจ โอโลกยมาโน ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตติยปาราชิกาทีสุ ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อทฺธมาสํ , ปฏิสลฺลียิตุ’’นฺติ (ปารา. 162) เอวมาทีสุ ทฏฺฐพฺพา, ตสฺมา ทุติยา กาลทฺธาเน อจฺจนฺตสํโยเคติ ทุติยาตฺร สมฺภวติ ‘‘มาสมธีเต ทิวสมธีเต’’ติ ยถาฯ อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ เอตฺถ ยสฺส กรณวจนสฺส เหตุอตฺโถ สมฺภวติ, เตน สมเยน เหตุภูเตน ตํ ตํ วตฺถุวีติกฺกมสงฺขาตํ วีติกฺกมสมยสงฺขาตํ วา สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิฯ ยสฺส กรณตฺโถ สมฺภวติ, เตน กรณภูเตน สมเยน สมฺปตฺเตน สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ อธิปฺปาโยฯ

คณฺฐิปเท ปน ‘‘สุทินฺนาทีนํ วีติกฺกโมว การณํ นาม, ตสฺส นิยมภูโต กาโล ปน กรณเมว ตํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวาว สิกฺขาปทสฺส ปญฺญเปตพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิทฺโทสํฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อิทํ กรณํ ปุพฺพภาคตฺตา ปฐมํ วตฺตพฺพมฺปิ ปจฺฉา วุตฺต’’นฺติ, ตํ ทุวุตฺตํฯ เหตุอตฺถโต หิ ยถา ปจฺฉา กรณตฺโถ โยชิยมาโน อนุกฺกเมเนว โยคํ คจฺฉติ, ตถา จ โยชิโตฯ ยํ ปน อฏฺฐกถาจริโย ปจฺฉา วุตฺตํ อิทํ กรณตฺถํ ปฐมํ โยเชตฺวา ปฐมํ วุตฺตํ เหตุอตฺถํ ปจฺฉา โยเชสิ, ตํ โยชนาสุขตฺตาติ เวทิตพฺพนฺติ อาจริเยน ลิขิตํฯ อิโต ปฏฺฐาย ยตฺถ ยตฺถ ‘‘อาจริเยน ลิขิต’’นฺติ วา ‘‘อาจริยสฺส ตกฺโก’’ติ วา วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ อาจริโย นาม อานนฺทาจริโย กลสปุรวาสีติ คเหตพฺโพฯ เอตฺถาห – ยถา สุตฺตนฺเต ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ติ วุจฺจติ, ตถา ‘‘เตน สมเยน ภควา เวรญฺชาย’’นฺติ วตฺตพฺพํ, อถ สเววจนํ วตฺตุกาโม เถโร, ตถาคโต สุคโตติอาทีนิปิ วตฺตพฺพานิ, อถ อิมสฺเสว ปททฺวยสฺส คหเณ กิญฺจิ ปโยชนํ อตฺถิ, ตํ วตฺตพฺพนฺติ? วุจฺจเต – เกสญฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต ปรมคมฺภีรํ อชฺฌาสยกฺกมํ อชานตํ ‘‘อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท อนาทีนวทสฺโส…เป.… อภิวิญฺญาเปสี’’ติอาทิกํ (ปารา. 36) ‘‘อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สุทินฺนํ ปฏิปุจฺฉี’’ติอาทิกญฺจ (ปารา. 39) ‘‘สาทิยิ ตฺวํ ภิกฺขูติฯ

นาหํ ภควา สาทิยิ’’นฺติอาทิกญฺจ (ปารา. 72) ตถา ปุราณโวหาริกํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิตฺวา เตน วุตฺตปริจฺเฉเทน ทุติยปาราชิกปญฺญาปนญฺจ เทวทตฺตสฺส ปพฺพชฺชานุชานนญฺจาติ เอวมาทิกํ วินยปริยตฺติํ ทิสฺวา พุทฺธสุพุทฺธตํ ปฏิจฺจ สงฺกา สมฺภเวยฺย, ‘‘ตถา กิํ ปน ตุยฺหํ ฉวสฺส เขฬาสกสฺสา’’ติ (จูฬว. 336) เอวมาทิกํ ผรุสวจนปฏิสํยุตฺตํ วินยปริยตฺติํ นิสฺสาย ขีณาสวตฺตํ ปฏิจฺจ สงฺกา สมฺภเวยฺย, ตทุภยสงฺกาวิโนทนตฺถํ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน อิทเมว ปททฺวยคฺคหณํ สพฺพตฺถ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตเนตํ ทีเปติ – กามํ สพฺพเญยฺยพุทฺธตฺตา พุทฺโธเยว, ภคฺคสพฺพโทสตฺตา ภควาว, โส สตฺถาติฯ ปรโตปิ วุตฺตํ ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ…เป.… อนตฺถสํหิเต เสตุฆาโต ตถาคตาน’’นฺติ (ปารา. 16)ฯ สุตฺตนฺเต จ วุตฺตํ ‘‘สณฺเหนปิ เกสิ วิเนมิ ผรุเสนปี’’ติอาทิ (อ. นิ. 4.111)ฯ

อสาธารณเหตุมฺหีติ เอตฺถ กุสลมูลานิ น อกุสลานํ กทาจิ มูลานิ โหนฺติ, ตถา อกุสลมูลานิ กุสลานํ, อพฺยากตมูลานิ น กทาจิ กุสลานนฺติ อยเมว นโย ลพฺภติ, ยสฺมา กุสลา เหตู ตํสมุฏฺฐานานํ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย (ปฏฺฐา. 1.1.401 อาทโย), ตสฺมา กุสลานิ กุสลานํเยวาติอาทินโย น ลพฺภติฯ ปุจิ วุจฺจเต กุฏฺฐา, เต มนฺทยติ นาสยตีติ ปุจิมนฺโทฯ สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตนฺติ เอตฺถ สามญฺญโต วุตฺตสตฺเต ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสานํ อุปการพหุลต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ พหุชนหิตายาติ พหุโน ชนสฺส หิตตฺถายฯ ปญฺญาสมฺปตฺติยา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกหิตูปเทสโก หิ ภควาฯ สุขายาติ สุขตฺถายฯ จาคสมฺปตฺติยา อุปการกสุขสมฺปทายโก หิ เอสฯ เมตฺตากรุณาสมฺปตฺติยา โลกานุกมฺปาย มาตาปิตโร วิยฯ โลกสฺส รกฺขิตโคปิตา หิ เอสฯ เทวมนุสฺสานนฺติ เอตฺถ ภพฺพปุคฺคเล เวเนยฺยสตฺเตเยว คเหตฺวา เตสํ นิพฺพานมคฺคผลาธิคมาย อตฺตโน อุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ ‘‘อตฺถายา’’ติ หิ วุตฺเต ปรมตฺถตฺถาย นิพฺพานาย, ‘‘หิตายา’’ติ วุตฺเต ตํสมฺปาปกมคฺคตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ, มคฺคโต อุตฺตริ หิตํ นาม นตฺถีติฯ สุขายาติ ผลสมาปตฺติสุขตฺถาย ตโต อุตฺตริ สุขาภาวโตฯ ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเตนาติ เอตฺถ สมาธิํ ปญฺญญฺจ อคฺคเหตฺวา ทิฏฺฐิสีลมตฺตคฺคหณํ สพฺพเสกฺขาเสกฺขสามญฺญตฺตาฯ โกสมฺพกสุตฺเตปิ (ม. นิ. 1.492) ‘‘สีลสามญฺญคโต วิหรติ, ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ วุตฺตํฯ

ทิฏฺฐิคฺคหเณน ปญฺญาปิ คหิตาติ เจ? น, โสตาปนฺนาทีนมฺปิ ปญฺญาย ปริปูรการิภาวปฺปสงฺคโต, ตสฺมา เอกลกฺขณานมฺปิ ตาสํ ปญฺญาทิฏฺฐีนํ อวตฺถนฺตรเภโท อตฺถิ ธิติสมาธินฺทฺริยสมฺมาสมาธีนํ วิย ฯ อญฺญาสีติ เอตฺถ โสตทฺวารานุสาเรน ญาตา, อตฺถา สุตาติ หิ วุจฺจนฺติ ‘‘สุตเมตํ, โภ โคตม, ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จา’’ติอาทีสุ วิยฯ ‘‘ภิกฺขุ โข, อุปาลิ , สงฺฆํ ภินฺทตี’’ติอาทีสุ (จูฬว. 354) วิย อวธารณตฺเถ วาฯ เวรญฺชายํ ภโว วิชฺชมาโนฯ อิตฺถมฺภูตสฺส เอวํ ภูตสฺสฯ กถํ ภูตสฺส? สกฺยปุตฺตสฺส สกฺยกุลา ปพฺพชิตสฺส, เอวํ หุตฺวา ฐิตสฺส กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโตติ อภิสทฺเทน โยเค อุปโยควจนานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

กามุปาทานปจฺจยา เอว เมตฺตํ ภาเวติ, พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตตีติ อิมินา กามุปาทานเหตุ กมฺมํ กตฺวา กามภเว เอว นิพฺพตฺตตีติวาทีนํ วาโท ปฏิกฺขิตฺโตติ วทนฺติ, ‘‘พฺรหฺมโลเก ปณีตา กามา’’ติ สุตฺวา, กปฺเปตฺวา วา ปจฺฉา ‘‘ตตฺถ สมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามี’’ติ กามุปาทานปจฺจยา ตทุปคํ กโรตีติ พฺรหฺมโลเกปิ กามนียฏฺเฐน กามา, ‘‘ตทารมฺมณตฺตา ตณฺหา กามุปาทานนฺติ วุตฺตา’’ติ จ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํฯ กมฺมญฺจ จกฺขุสฺส ชนกการณํ, กมฺมสฺส มูลการณํ ตณฺหา, ตสฺมา น มูลการณํ โหติ ชนกํฯ รูปตณฺหาทโย ทุกฺขสจฺจํ ขนฺธปริยาปนฺนตฺตา, ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺข’’นฺติ (ที. นิ. 2.387; ม. นิ. 1.131; วิภ. 190) วจนโต จฯ ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺฐาปิกาติ ตสฺส การณภูตสฺส อิมสฺส ขนฺธปญฺจกสฺส สมุฏฺฐาปิกาติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วจนโต ตสฺส เอว การณนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อปิจ ‘‘รูปาทิ วิย ตณฺหาปิ ตณฺหาย อุปฺปตฺติปฺปหานฏฺฐาน’’นฺติ วจนโต รูปาทิ วิย ตณฺหาปิ ทุกฺขสจฺจํ กตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 2.400; วิภ. 203) จ ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียตี’’ติ (ที. นิ. 2.401; ม. นิ. 1.134) จฯ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สพฺพากาเรน ปน อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขญฺเจว อริยสจฺจญฺจ อญฺญตฺร ตณฺหายา’’ติ วจนโต อิธ รูปตณฺหาทโย ทุกฺขสจฺจนฺติ วจนํ วิรุชฺฌตีติ เจ? น, อญฺญมญฺญาสงฺกรภาเวน ทสฺเสตุํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตตฺตาฯ ยทิ ตณฺหา อุปาทานกฺขนฺธปริยาปนฺนา น ภเวยฺย, สจฺจวิภงฺเค ‘‘ตตฺถ กตเม สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ

เสยฺยถิทํ, รูปุปาทานกฺขนฺโธ ..เป.… วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. 202) เอตฺถ ‘‘ฐเปตฺวา ตณฺหํ สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, น จ วุตฺตํ, ตสฺมา ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา ตณฺหาติ เจ? น, เหตุผลสงฺกรโทสปฺปสงฺคโตฯ น สงฺกรโทโสติ เจ? สจฺจวิภงฺคปาฬิยญฺหิ ปญฺจหิ โกฏฺฐาเสหิ สมุทยสจฺจํ นิทฺทิฏฺฐํฯ

กถํ? ตณฺหาติ เอโก วาโร, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสาติ ทุติโย, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมาติ ตติโย, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานีติ จตุตฺโถ, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมาติ ปญฺจโม วาโรติฯ อาม นิทฺทิฏฺฐํ, ตถาปิ อภิธมฺมภาชนิเยเยว, น อญฺญสฺมิํ, โส จ นโย อริยสจฺจนิทฺเทเส น ลพฺภติฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ’’จฺเจวาห, สุตฺตนฺตภาชนิยปญฺหปุจฺฉเกสุ วิย ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ น วุตฺตํ, ตสฺมา สุตฺตนฺตภาชนิโยว ปมาณํ ตตฺถ จ ตณฺหาย วุตฺตตฺตาฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา…เป.… เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา’’ติอาทิ (วิภ. 203)ฯ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15) อิมินา ปริยาเยน วุตฺตตฺตา ตตฺถ วุตฺตมฺปิ ปมาณเมวฯ ‘‘ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณ’’นฺติ (ธ. ส. 186 อาทโย) วจนโต ‘‘กสิณานี’’ติ ฌานานิ วุตฺตานิฯ เกจิ ‘‘อุคฺคหนิมิตฺตปฏิภาคนิมิตฺเต สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ‘‘ทฺวตฺติํสาการาปิ ปณฺณตฺติํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกูลาติ สติ ปฏฺฐเปตพฺพา’’ติ วจนโต สติโคจรา รูปาทโย จ เวทิตพฺพาฯ

สทฺธาหิโรตฺตปฺปพาหุสจฺจวีริยารมฺโภปฏฺฐิตสติสมฺปชญฺญตาติ อิเม สตฺต สทฺธมฺมา นามฯ สภาวโตติ ทุกฺขโตฯ น จวตีติ เทเว สนฺธายฯ ญาเตยฺยนฺติ ญาตพฺพํฯ ทฏฺเฐยฺยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา ปน ‘‘นาหํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ ญาเตยฺย’’นฺติ วทามีติ อตฺโถฯ โลกนฺติ ขนฺธโลกํฯ คมเนน น ปตฺตพฺโพติ สรีรคมเนน, อคติคมเนน วา น ปตฺตพฺโพ, อริยคมเนน โลกนฺตํ ปตฺวาว ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สมิตาวีติ สมิตกิเลโสฯ อาหารฏฺฐิติกาติ ปจฺจยฏฺฐิติกาฯ

เย เกจิ ปจฺจยฏฺฐิติกา, สพฺเพ เต ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน เอโก โลโกติ อธิปฺปาโยฯ สงฺขารา หิ สกสกปจฺจยายตฺตตาย สตฺตา วิสตฺตา สตฺตา นามฯ ปริหรนฺติ ปริจรนฺติฯ ทิสาติ อุปโยคพหุวจนํฯ ภนฺติ ปฏิภนฺติฯ เก เต? เตเยว วิโรจมานา ปภสฺสรา จนฺทิมสูริยาฯ อฏฺฐ โลกธมฺมา สงฺขาราวฯ ‘‘สิเนรุสฺส สมนฺตโต’’ติ วจนโต ยุคนฺธราทโย สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา ปริมณฺฑลากาเรน ฐิตาติ วทนฺติฯ ปริกฺขิปิตฺวา อจฺจุคฺคโต โลกธาตุ อยํฯ ‘‘ม-กาโร ปทสนฺธิกโร’’ติ วทนฺติฯ อญฺญถาปิ ลกฺขณาทิเภทโต สงฺขารโลกํ, อาสยานุสยเภทโต สตฺตโลกํ, จกฺกวาฬาทิปริมาณโต โอกาสโลกญฺจ สพฺพถาปิ วิทิตตฺตา โลกวิทูฯ

วิมุตฺติญาณทสฺสนํ กามาวจรํ ปริตฺตํ โลกิยํ, เตน สพฺพํ โลกํ กถํ อภิวติ? อสทิสานุภาวตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิยฯ ตญฺหิ อตฺตโน วิสเย ภควโต สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกํ , ลหุตรปฺปวตฺติ จ ภวงฺคจิตฺตทฺวยานนฺตรํ อุปฺปตฺติโตฯ น กสฺสจิ เอวํลหุตรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, อปิ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส, ตสฺส กิเรส จิตฺตวาโร ปญฺจทสภวงฺคานนฺตรนฺติฯ อคฺคิสิขธูมสิขา จ นาคา กิร สีหฬทีเปฯ อตฺถสฺส ทีปกํ ปทํ อตฺถปทํฯ เอกตฺถทีปกํ ปทํ, สพฺพเมตํ วากฺยนฺติ อตฺโถฯ อฏฺฐ ทิสา นาม อฏฺฐ วิโมกฺขา, สมาปตฺติโย วาฯ สตฺถวาโห สตฺถาติ นิปาติโต ยถา ปิสิตาโส ปิสาโจฯ อุทเก มณฺฑูโก อหํ อาสิํ, น ถเล มณฺฑูโก, วาริมตฺตเมว โคจโร, ตสฺส เม ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺส สีสํ ทณฺเฑน สนฺนิรุมฺภิตฺวาติ ปาฐเสโสฯ อนาทรตฺเถ วา สามิวจนํฯ ‘‘เอตฺตเกนปิ เอวรูปา อิทฺธิ ภวิสฺสตี’’ติ สิตํ กตฺวาฯ วิโมกฺโขติ เจตฺถ มคฺโค, ตทนนฺตริกํ ญาณํ นาม ผลญาณํ, ตสฺมิํ ขเณ พุทฺโธ นามฯ สพฺพสฺส พุทฺธตฺตาติ กตฺตริฯ โพเธตาติ เหตุกตฺตริฯ เสฏฺฐตฺถทีปกํ วจนํ เสฏฺฐํ นาม, ตถา อุตฺตมํฯ สจฺฉิกาปญฺญตฺตีติ สพฺพธมฺมานํ สจฺฉิกรณวเสน สยมฺภุตา ปญฺญตฺติ, อตฺตนา เอว วา ญาตา สจฺฉิกตาติปิ สจฺฉิกาปญฺญตฺติฯ ภคี ภควา จีวรปิณฺฑปาตาทีนํฯ ภชี อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิฯ ภาคี อตฺถธมฺมวิมุตฺติรสสฺสฯ ราคาทิกิเลสคณภคฺคมกาสิฯ ภาวิตตฺตโน ภาวิตกาโยฯ ภวสฺส อนฺตํ นิพฺพานํ มคฺคาธิคเมน ตํ คโตติ ภวนฺตโคฯ

‘‘โลภํ , ภิกฺขเว, เอกํ ธมฺมํ ปชหถา’’ติอาทินา (อิติวุ. 1) นเยน เอกกาทิวเสนาคเต คเหตฺวา วทติฯ สํกิเลสตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสํกิเลสวเสน อนิจฺจทุกฺขมนตฺตาสุเภสุ นิจฺจนฺติอาทิวิปริเยสาฯ จีวรเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาต เสนาสนอิติภวาภวเหตุ วา (อ. นิ. 4.9)ฯ เจโตขิลา สตฺถริ กงฺขติ, ธมฺเม, สงฺเฆ, สิกฺขาย, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโตติ (ที. นิ. 3.319; วิภ. 941) อาคตา ปญฺจฯ กาเม อวีตราโค โหติ…เป.… กาเย, รูเป, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตีติ (ที. นิ. 3.320; วิภ. 941) อาคตา ปญฺจ วินิพนฺธาฯ วิวาทมูลานิ โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ สนฺทิฏฺฐิปรามาสิตา อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคิตา (อ. นิ. 6.36; ที. นิ. 3.325)ฯ วิภงฺเค ปน ‘‘โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเฐยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺฐิปรามาสิตา’’ติ (วิภ. 944) อาคตํฯ ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, เอวํ ฉนฺทราโค, อชฺโฌสานํ, ปริคฺคโห, มจฺฉริยํ, อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ, ทณฺฑาทานสตฺถาทาน…เป.… อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตีติ (ที. นิ. 2.104; 3.359; อ. นิ. 9.23; วิภ. 963) วุตฺตานํฯ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมตณฺหาติ ฉ, ตา กามภววิภวตณฺหาวเสเนว อฏฺฐารส, ตา เอว อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อฏฺฐารส, พาหิรสฺสุปาทาย อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํส, ตา อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ เอวํ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานีติฯ มาเรตีติ มาโร, ปมาโท ‘‘ปมาโท มจฺจุโน ปท’’นฺติ (ธ. ป. 21) วจนโตฯ สมฺมาอาชีววินาสนโต วา กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘มาโร’’ติ, วธกูปมตฺตา ขนฺธาว มาราฯ อภิสงฺขารา ชาติทุกฺขาภินิพฺพตฺตาปนโต, ชาตสฺส ชราทิสมฺภวโต จ มาราฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตมารณโต มจฺจุ มาโรฯ อณิมตา นาม ปรมาณุ วิย อทสฺสนูปคมนํฯ ลฆิมตา สรีเรน, จิตฺเตน วา สีฆคมนํฯ มหิมตา จนฺทิมสูริยาทีนมฺปิปาณินา ปรามสนาทิฯ ปตฺติ นาม ยถิจฺฉิตเทสปฺปตฺติฯ ปกาสนตา, ลาภกสฺสตฺถสาธนํ วา ปากมฺมํฯ อีสตฺตํ นาม สยํวสิตาฯ วสิตฺตํ นาม อปรวสิตาฯ ยตฺถกามาวสายิตํ นาม ยตฺถิจฺฉติ ยทิจฺฉติ ยาวทิจฺฉติ, ตตฺถ ตาว ตทตฺถสาธนํฯ

ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐน วา ทุกฺขมริยสจฺจนฺติอาทิมฺหิ อิทํ โจทนาปุพฺพงฺคมํ อตฺถวิสฺสชฺชนํ – ทุกฺขาทีนํ อญฺเญปิ รูปตณฺหาทโย อตฺถา อตฺถิ, อถ กสฺมา จตฺตาโร เอว วุตฺตาติ เจ? อญฺญสจฺจทสฺสนวเสน อาวิภาวโตฯ

‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺเขญาณํ, ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา’’ติอาทินาปิ (วิภ. 794) นเยน เอเกกสจฺจารมฺมณวเสนาปิ สจฺจญาณํ วุตฺตํฯ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1100) นเยน เอกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กตฺวา เสเสสุ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสนาปิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทา เอเกกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา สมุทยทสฺสเนน ตาว สภาวโต ปีฬนลกฺขณสฺสาปิ ทุกฺขสฺส ยสฺมา ตํ อายูหนลกฺขเณน สมุทเยน อายูหิตํ สงฺขตํ, ตสฺมาสฺส โส สงฺขตฏฺโฐ อาวิ ภวติฯ ยสฺมา ปน มคฺโค กิเลสสนฺตาปหโร สุสีตโล, ตสฺมาสฺส มคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโฐ อาวิ ภวติ นนฺทสฺส อจฺฉราทสฺสเนน สุนฺทริยา อนภิรูปภาโว วิยฯ อวิปริณามธมฺมสฺส ปน นิโรธสฺส ทสฺสเนน ตสฺส วิปริณามฏฺโฐ อาวิ ภวตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สภาวโต อายูหนลกฺขณสฺสปิ สมุทยสฺส ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโฐ อาวิ ภวติ อสปฺปายโภชนโต อุปฺปนฺนพฺยาธิทสฺสเนน โภชนสฺส พฺยาธินิทานภาโว วิยฯ วิสํโยคภูตสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน สํโยคฏฺโฐฯ นิยฺยานภูตสฺส จ มคฺคสฺส ทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโฐติฯ ตถา นิสฺสรณสฺสาปิ นิโรธสฺส อวิเวกภูตสฺส สมุทยสฺส ทสฺสเนน วิเวกฏฺโฐ อาวิ ภวติฯ มคฺคทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโฐฯ อิมินา หิ อนมตคฺเค สํสาเร มคฺโค น ทิฏฺฐปุพฺโพ, โสปิ จ สปฺปจฺจยตฺตา สงฺขโต เอวาติ อปฺปจฺจยธมฺมสฺส อสงฺขตภาโว อติวิย ปากโฏ โหติฯ ทุกฺขทสฺสเนน ปนสฺส อมตฏฺโฐ อาวิ ภวติฯ ทุกฺขญฺหิ วิสํ, อมตํ นิพฺพานนฺติฯ ตถา นิยฺยานลกฺขณสฺสาปิ มคฺคสฺส สมุทยทสฺสเนน ‘‘นายํ เหตุ นิพฺพานสฺส ปตฺติยา, อยํ เหตู’’ติ เหตฺวตฺโถ อาวิ ภวติฯ นิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโฐ ปรมสุขุมรูปานิ ปสฺสโต ‘‘วิปฺปสนฺนํ วต เม จกฺขู’’ติ จกฺขุสฺส วิปฺปสนฺนภาโว วิยฯ

ทุกฺขทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโฐ อเนกโรคาตุรกปณชนทสฺสเนน อิสฺสรชนสฺส อุฬารภาโว วิยาติ เอวเมตฺถ ลกฺขณวเสน, เอกสฺส อญฺญสจฺจทสฺสนวเสน จ อิตเรสํ ติณฺณํ อาวิภาวโต เอเกกสฺส จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตาฯ อุปธิวิเวโก นิกฺกิเลสตาฯ

ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺตีติ ปจฺจตฺถิกาฯ ปติ วิรุทฺธา อมิตฺตา ปจฺจามิตฺตาฯ สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺตาวตา ภควโต สพฺพญฺญุตํ ทีเปติฯ เตน ญาณสมฺปตฺติํ ทีเปตฺวา อิทานิ กรุณาสมฺปตฺติํ ทีเปตุํ ‘‘โส ธมฺมํ เทเสสี’’ติอาทิมาหฯ อถ วา กิํ โส ปเวเทสีติ? ญาณํ, ตํ สพฺพํ ติโลกหิตภูตเมวฯ โส ธมฺมํ เทเสสีติ กีทิสํ? ‘‘อาทิกลฺยาณ’’นฺติอาทิฯ อเนน วจเนน วตฺตุํ อรหภาวํ ทีเปติฯ สาสนธมฺโมติ โอวาทปริยตฺติฯ กิจฺจสุทฺธิยาติ กิเลสปฺปหานนิพฺพานารมฺมณกิจฺจสุทฺธิยาฯ สาสนพฺรหฺมจริยํ นาม สิกฺขตฺตยํ, นวโกฏิสหสฺสานีติอาทิกํ วาฯ มคฺคเมว พฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ตสฺส ปกาสกํ ปิฏกตฺตยํ อิธ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ นามฯ ฉสุ อตฺถปเทสุ สงฺเขปโต กาสนํ สงฺกาสนํฯ อาทิโต กาสนํ ปกาสนํฯ อุภยมฺปิ วิตฺถาเรตฺวา เทสนํ วิวรณํฯ ปุน วิภาคกรณํ วิภชนํฯ โอปมฺมาทินา ปากฏกรณํ อุตฺตานีกรณํฯ โสตูนํ จิตฺตปริโตสชนเนน, จิตฺตนิสาเนน จ ปญฺญาปนํ เวทิตพฺพํฯ พฺยญฺชนปเทสุ อกฺขรณโต อกฺขรํ, ‘‘เอกกฺขรปทมกฺขร’’นฺติ เอเกฯ วิภตฺติอนฺตํ ปทํฯ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ ปทสมุทาโย วา วากฺยํฯ วิภาคปกาโส อากาโร นามฯ ผุสตีติ ผสฺโสติอาทิ นิพฺพจนํ นิรุตฺติ, นิรุตฺติยา นิทฺทิฏฺฐสฺส อปเทโส นิทฺเทโส นามฯ ผุสตีติ ผสฺโส, โส ติวิโธ – สุขเวทนีโย ทุกฺขเวทนีโย อทุกฺขมสุขเวทนีโยติฯ เอเตสุ อยํ โยชนา – อกฺขเรหิ สงฺกาสยติ, ปเทหิ ปกาสยติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานิํ กโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญาเปติฯ อกฺขเรหิ วา สงฺกาสยิตฺวา ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานิํ กตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาเปติฯ อกฺขเรหิ วา อุคฺฆาเฏตฺวา ปเทหิ วิเนติ อุคฺฆฏิตญฺญุํ, พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิเนติ วิปญฺจิตญฺญุํ, นิรุตฺตีหิ เนตฺวา นิทฺเทเสหิ วิเนติ เนยฺยนฺติ เวทิตพฺพํฯ อตฺโถติ ภาสิตตฺโถฯ ตสฺเสวตฺถสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สโก สโก ภาโว ปฏิเวโธ นามฯ ตํ อุภยมฺปิ อตฺโถ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถ’’นฺติฯ ธมฺโมติ วา เทสนาติ วา พฺยญฺชนเมวฯ

นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํ สาสนพฺรหฺมจริยํ, สิกฺขตฺตยปริคฺคหิโต มคฺโค จ, อุภยมฺปิ พฺรหฺมจริยปเทน สงฺคหิตํฯ ปฏิปตฺติยาติ ปฏิปตฺติเหตุฯ อาคมพฺยตฺติโตติ ปุนปฺปุนํ อธียมานา ขนฺธาทโย ปากฏา โหนฺติฯ ทุรุตฺตสตฺถานิ อธียมานานิ สมฺโมหเมวาวาหนฺติฯ

[2-3] กจฺจิ ขมนียํ สีตุณฺหาทิฯ กจฺจิ ยาปนียํ ยถาลทฺเธหิ ชีวิตสาธเนหิ ชีวิตํฯ อปฺปาพาธนฺติ อปฺโปปสคฺคํ, อปฺปาตงฺกนฺติ อปฺปโรคํฯ กจฺจิ ลหุฏฺฐานํ สรีรกิจฺเจฯ กจฺจิ พลํ สมณกิจฺเจฯ กจฺจิ ผาสุวิหาโร ยถาวุตฺตนเยน อปฺปาพาธตาย, อนุกฺกณฺฐนาทิวเสน วาฯ สตฺตสฏฺฐิโต ปฏฺฐาย ปจฺฉิมวโย, อุตฺตรามุโขติ วุตฺตํ โหติฯ โลกวิวรเณ ชาเต อิธ กิํ โอโลเกสิ, นตฺเถตฺถ ตยา สทิโสปีติ อาห ‘‘ตฺวํ สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺโค’’ติอาทิฯ อาสภิํ อุตฺตมํฯ อุปปตฺติวเสน เทวาฯ รูปานํ ปริโภควเสน, ปตฺถนาวเสน วา อุปฺปนฺนา ราคสมฺปยุตฺตา โสมนสฺสเวทนานุรูปโต อุปฺปชฺชิตฺวา หทยตปฺปนโต อมฺพรสาทโย วิย ‘‘รูปรสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถาคตสฺส ปหีนาติ อธิการวเสนาหฯ ตถาคตสฺสปิ หิ กสฺสจิ เต ปหีนาติ มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตาฯ กถํ? รูปรสาทิวจเนน วิปากธมฺมธมฺมา คหิตา, เต วิชฺชมานาปิ มตฺถกสทิสานํ ตณฺหาวิชฺชานํ มคฺคสตฺเถน ฉินฺนตฺตา อายติํ ตาลปนฺติสทิเส วิปากกฺขนฺเธ นิพฺพตฺเตตุํ อสมตฺถา ชาตาฯ ตสฺมา ตาลาวตฺถุ วิย กตาฯ ‘‘กุสลโสมนสฺสาปิ เอตฺถ สงฺคหิตา’’ติ วทนฺติฯ ปฐมมคฺเคน ปหีนา กมฺมปถฏฺฐานิยา, ทุติเยน อุจฺฉินฺนมูลา โอฬาริกา, ตติเยน ตาลาวตฺถุกตา กามราคฏฺฐานิยาฯ จตุตฺเถน อนภาวํกตา รูปราคารูปราคฏฺฐานิยาฯ อปริหานธมฺมตํ ปน ทีเปนฺโต ‘‘อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ อาหฯ ตทงฺคปฺปหาเนน วา ปหีนา วิปสฺสนากฺขเณ, ฌานสฺส ปุพฺพภาคกฺขเณ วา, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน อุจฺฉินฺนมูลา ฌานกฺขเณฯ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ปารา. 11) หิ วุตฺตํฯ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ตาลาวตฺถุกตา ตติยวิชฺชาธิคมกฺขเณฯ อิตฺถมฺภูตา ปน เต รูปรสาทโย อนภาวํกตา อายติมนุปฺปาทธมฺมาติ เอกเมวิทํ อตฺถปทํฯ ปฐมาย วา อภินิพฺภิทาย ปหีนา, ทุติยาย อุจฺฉินฺนมูลา, ตติยาย ตาลาวตฺถุกตาฯ อิตฺถมฺภูตา ยสฺมา อนภาวํกตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา อายติํอนอุปฺปาทธมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ทุกฺขญาเณน ปหีนา, สมุทยญาเณน อุจฺฉินฺนมูลา , นิโรธญาเณน ตาลาวตฺถุกตา, มคฺคญาเณน อนภาวํกตา, ปจฺจเวกฺขณญาเณน อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ เวทิตพฺพาฯ โลกิยมคฺเคน วา ปหีนา, ทสฺสนมคฺเคน อุจฺฉินฺนมูลา, ติวิเธน ภาวนามคฺเคน ตาลาวตฺถุกตาติอาทิฯ พฺราหฺมณสฺส อวิสยตฺตา ธมฺมรสา น อุทฺธฏาฯ

[11] ธมฺมธาตุนฺติ เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ธมฺมธาตุ นามฯ อนุกมฺปวจนานุรูปํ ‘‘ปุณฺณจนฺโท วิยา’’ติ วุตฺตํ, สูริยวจนํ ‘‘สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา’’ติวจนานุรูปํ, ปถวีสมจิตฺตตาย การณํ ‘‘กรุณาวิปฺผาร’’นฺติ วทนฺติฯ ปฏิจฺฉาเทตพฺเพ หิ อตฺตโน คุเณ ‘‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริย’’นฺติอาทินา ปกาเสนฺโต อตฺตโน กรุณาวิปฺผารํ ปกาเสตีติ คเหตพฺโพฯ วรภูริเมธโส วรปุถุลญาโณ, ภูรีติ วา ภูมิ, ภูมิ วิย ปตฺถฏวรปญฺโญติ อตฺโถฯ อพุชฺฌิ เอตฺถาติปิ อธิกรเณน รุกฺโข โพธิฯ สยํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ วา เตน ตํสมงฺคิโนติ มคฺโค โพธิ, เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิฯ พุชฺฌียตีติ นิพฺพานํ โพธิฯ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ อุปนิสฺสยวโต ยถาสมฺภวํ ติสฺโส วิชฺชา เวทิตพฺพาฯ เอกคฺคตาวเสน ติกฺขภาโวฯ ติกฺโขปิ เอกจฺโจ สโร ลกฺขํ ปตฺวา กุณฺโฐ โหติ, น ตถา อิทํฯ สตินฺทฺริยวเสนสฺส ขรภาโว, สทฺธินฺทฺริยวเสน วิปฺปสนฺนภาโว, อนฺตรา อโนสกฺกิตฺวา กิเลสปจฺจตฺถิกานํ สุฏฺฐุ อภิภวนโต วีริยินฺทฺริยวเสนสฺส สูรภาโว จ เวทิตพฺโพฯ มคฺควิชายนตฺถํ คพฺภคฺคหณกาโล สงฺขารุเปกฺขานนฺตรมนุโลมตฺตาฯ

ฉนฺโทติ จ สงฺกปฺโปติ จ อวตฺถนฺตรเภทภินฺโน ราโคว –

‘‘เสนหาตฺถฺยงฺคมุเปติ,

รตฺตหทโย ราเคน;

สมฺมคเต รตฺตกามมุเปติ,

กามปติตํ โลกสฺส มาตฺราลมตี’’ติ –

อาทีสุ วิย –

วิภงฺเคเยว กิญฺจาปิ อตฺโถ วุตฺโตติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – วิภงฺคปาฬิํ อาเนตฺวา อิธ วุตฺโตปิ สพฺเพสํ อุปการาย น โหติ, ตสฺมา ตํ อฏฺฐกถานเยเนว ปกาสยิสฺสามีติฯ อิโตติ กาเมหิฯ

กายวิเวกาทีสุ อุปธิวิเวโก ตติโย, ตสฺมา ตติยํ ฉฑฺเฑตฺวา ทฺเว คเหตฺวา ตทงฺคาทีสุ วิกฺขมฺภนวิเวกํ คเหตฺวา ‘‘ตโย เอวา’’ติ วุตฺตาฯ เอวํ สติ จิตฺตวิกฺขมฺภนา เอกตฺถา เอวาติ วิเสโส น สิยาติ เจ? อปฺปนาวารตฺตา น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํฯ กายวิเวกคฺคหเณน ปุพฺพภาคคฺคหณํ ญายติ, ตสฺมา จิตฺตวิเวโกติ ตทงฺควิเวโก วุตฺโต, วิกฺขมฺภเนน อปฺปนากาเลติ คเหตพฺพํ อสงฺกรโตฯ อถ วา จิตฺตวิเวเกน ตทงฺควิกฺขมฺภนา คหิตา, อิตเรน วิกฺขมฺภนวิเวโก เอวาติปิ ยุตฺตํ, กิเลสกามตฺตา วา ทฺวีสุ กมฺเมสุ ปริยาปนฺโน ปุริโส วิยฯ ยถา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติวเสน โลเก ‘‘สผโล รุกฺโข’’ติ วุจฺจติ, ตเถว วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติวเสน สาสเน ‘‘สวิตกฺกํ สวิจารํ ฌาน’’นฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

วูปสมาติ เอตฺถ เกสํ วูปสมาติ, กิํ ปฐมชฺฌานิกานํ, อุทาหุ ทุติยชฺฌานิกานนฺติ? เอตฺถ ยทิ ปฐมชฺฌานิกานํ, นตฺถิ เตสํ วูปสโมฯ น หิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารรหิตํ อตฺถิฯ ยทิ ทุติยชฺฌานิกานํ, นตฺเถว วูปสโม ตตฺถ ตทภาวาติ เจ? เตเนตํ วุจฺจติ ‘‘สมติกฺกมา’’ติ, สมติกฺกโมปิ น เตสํเยวฯ กินฺตุ สกลสฺสปิ ปฐมชฺฌานธมฺมราสิสฺสาติ เจ? เตเนตํ วุจฺจติ ‘‘โอฬาริกสฺส ปน สมติกฺกมา’’ติอาทิฯ สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา โอฬาริกาว ทุติยชฺฌานโต, น เกวลํ วิตกฺกวิจารทฺวยเมวาติ เจ? น วิตกฺกวิจาราเยว เตหิ สมฺปยุตฺตานํ โอฬาริกภาวโตติ เตสฺเวว อาทีนวทสฺสเนน ทุติยชฺฌานกฺขเณ เตสํ อภาโว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวา’’ติ, ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน, โยเคน วา อิทํ ฌานํ ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘เอโกทิภาว’’นฺติ จ, ตสฺส ทสฺสนตฺถํ สทฺธาสมาธโย วิภงฺเค วุตฺตาฯ ปณีตโภชนสิกฺขาปเท (ปาจิ. 257 อาทโย) สปฺปิอาทโย วิยาติ วุตฺเต อยํ อตฺถวณฺณนา น วิรุชฺฌติฯ สมํ ปสฺสตีติ ลีนุทฺธจฺจํ ปหาย ขีณาสวสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา อุเปกฺขา ฉฬงฺคุเปกฺขาฯ นีวรณาทิปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนาคหเณ มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นามฯ วิจินเน มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา นามฯ

ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว, อวตฺถาเภเทน เภโท เนสํฯ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ เอกตา ปญฺญาวเสน, กิจฺจวเสน ปน ทุวิธตา เวทิตพฺพาฯ

ฉฬงฺคุเปกฺขา กามาวจรา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา รูปาวจราติอาทินา ภูมิวเสนฯ ฉฬงฺคุเปกฺขา ขีณาสวสฺเสว, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา ติณฺณมฺปิ ปุถุชฺชนเสกฺขาเสกฺขานนฺติ เอวํ ปุคฺคลวเสนฯ ฉฬงฺคุเปกฺขา โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอวาติ เอวํ จิตฺตวเสนฯ ฉฬงฺคุเปกฺขา ฉฬารมฺมณา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา ธมฺมารมฺมณาวาติ อารมฺมณวเสนฯ เวทนุเปกฺขา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา, อิตรา นว สงฺขารกฺขนฺเธนาติ ขนฺธสงฺคหวเสนฯ ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารโพชฺฌงฺคฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธิตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา, ตสฺมา เอกกฺขเณ เอกาว สิยา, น อิตรา, ตถา สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขาปิฯ เวทนาวีริยุเปกฺขานํ เอกกฺขเณ สิยา อุปฺปตฺตีติฯ ฉฬงฺคุเปกฺขา อพฺยากตา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา กุสลาพฺยากตา, ตถา เสสาฯ เวทนุเปกฺขา ปน สิยา อกุสลาปิฯ เอวํ กุสลตฺติกวเสนฯ ทสเปตา สงฺเขเปน จตฺตาโรว ธมฺมา วีริยเวทนาตตฺรมชฺฌตฺตญาณวเสนฯ ‘‘ทุกฺขโทมนสฺสสุขโสมนสฺสาน’’นฺติ เอวํ ปหานกฺกเมน อวตฺวา วิภงฺเค วุตฺตนเยน กสฺมา วุตฺตานีติ เจ? สุตฺตานุรกฺขณตฺถํฯ อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตนฺติ เอตฺถ ‘‘อารมฺมณวเสน อคฺคเหตฺวา อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตากาเรน อนุภวตีติ คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ กสฺมา? เอกํเยว กสิณํ อารพฺภ สพฺเพสํ ปวตฺติโตฯ ตติยชฺฌานโต ปฏฺฐาย อุปการา หุตฺวา อาคตาติ สติสีเสน เทสนา กตา, วิคตวลาหกาทินา โสมฺมตาย รตฺติยา วลาหกาทินา กาลุสฺสิเย สติปิ ทิวา วิย อนุปการิกา น โหติ รตฺติํ, ตสฺมา ‘‘อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สูริยปฺปภาภิภวา, รตฺติยา อลาภาติ อิเม ทฺเว เหตู อปริสุทฺธตาย การณํฯ โสมฺมภาเวน, อตฺตโน อุปการกตฺเตน จาติ อิเม ทฺเว สภาคตาย การณ’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺสา อปริสุทฺธาย ชาติยาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา การณวจนนฺติ เอเกฯ

ฌานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา

[12] จิตฺเตกคฺคตาสภาคตฺตา ฌานานํ ‘‘เกสญฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานี’’ติ อาหฯ กุสลานํ ภโวกฺกมนสภาคตฺตา ‘‘เกสญฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานี’’ติฯ อสภาคตฺตา เสสฏฺฐาเนสุ ‘‘ปาทกตฺถานี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาทกานี’’ติ อาหฯ เตน ปาทกภูตานมฺปิ ยถาสมฺภวํ จิตฺเตกคฺคตา ภโวกฺกมนตาวหตํ, อิตเรสํ ยถาสมฺภวํ ปาทกตาวหตญฺจ ทีเปติฯ อสภาคตฺตา ชวนวิปสฺสนาปาทกานิ สมานานิ อภิญฺญาปาทกานิ จ โหนฺติ, อภิญฺญาปาทกานิ จ วิปสฺสนาปาทกานิ โหนฺตีติปิ ทีเปติ, ตถา ปาทกาภาวํ ทีเปติฯ อภิญฺญาย หิ จตุตฺถเมว ปาทกํ, น อิตรานิฯ เตสุ จตุตฺถสฺส ตติยํ ปาทกํ, ตติยสฺส ทุติยํ, ทุติยสฺส ปฐมนฺติฯ อถ วา ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ ยถาลาภโต วุตฺตํฯ

วินยนิทานนิมิตฺตํ, เวรญฺชนิวาสกปฺปนํ;

สตฺถุ ยสฺมา ตสฺมา ภควา, วิชฺชตฺตยมาห เวรญฺเชฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘วินเย สุปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขุ สีลสมฺปตฺติํ นิสฺสายา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา)ฯ สีลวโต หิ สีลปจฺจเวกฺขณตฺถํ รตฺติฏฺฐานทิวาฐาเนสุ นิสินฺนสฺส นิสชฺชนโต ปฏฺฐาย อตฺตโน อตีตกิริยานุสฺสรณพหุลตาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติวิชฺชา อปฺปกสิเรน สมิชฺฌติฯ ตถา อตฺตานํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ จุติปริคฺคหณสีลตาย จุตูปปาตญาณํ อปฺปกสิเรน สมิชฺฌติ, อุทกาทีสุ สุขุมตฺต ทสฺสนสีลตาย ทิพฺพจกฺขุญาณํ สมิชฺฌติฯ ยสฺมา สตฺตวิธเมถุนสํโยคปริวชฺชเนน, กามาสวาทิปริวชฺชเนน วา พฺรหฺมจริยํ อขณฺฑาทิภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺมาสฺส อาสวกฺขยญาณํ อปฺปกสิเรน สมิชฺฌตีติ เอตฺถ วินยนิทาเน วิชฺชตฺตยเมว ทสฺสิตํ, ตสฺมา อาห ‘‘เยสญฺจ คุณานํ ทายกํ อโหสิ, เตสํ เอกเทสํ ทสฺเสนฺโต’’ติ, อญฺญถา วิชฺชตฺตยปฏิลาภมตฺตปฺปสงฺโค สิยาติฯ